Vùng phát thải thấp: Giải pháp kiểm soát ô nhiễm không khí tại đô thị Việt Nam

Việt Nam cần lộ trình bài bản để triển khai vùng phát thải thấp (LEZ), hướng tới cải thiện chất lượng không khí và phát triển đô thị bền vững.

Thúc đẩy hợp tác địa phương Việt Nam-Nhật Bản hiệu quả và thực chất Truyền cảm hứng cho nghề bảo tồn thiên nhiên ở Việt Nam ASEAN - 'bệ phóng' để Việt Nam vươn ra các sân chơi kinh tế lớn hơn

Vùng phát thải thấp: Giải pháp kiểm soát ô nhiễm không khí tại đô thị Việt Nam

Nhiều nước trên thế giới đã áp dụng mô hình “Vùng phát thải thấp”. (Nguồn: Dayinsure)

Tình trạng ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn ở Việt Nam đang ở mức đáng báo động, đe dọa sức khỏe cộng đồng và kéo theo những hệ lụy kinh tế nghiêm trọng. Trong bối cảnh đó, mô hình “Vùng phát thải thấp” (Low Emission Zone - LEZ), vốn đã phát huy hiệu quả ở nhiều thành phố trên thế giới, đang dần được nhắc đến như một giải pháp cần thiết dù chưa dễ dàng triển khai.

Giải pháp điều tiết giao thông vì sức khỏe và môi trường đô thị

LEZ là một khu vực đô thị nơi các phương tiện cơ giới phát thải cao, thường là xe cũ hoặc xe không đạt chuẩn khí thải, bị hạn chế hoặc cấm đi vào. Mục tiêu chính là giảm lượng khí thải độc hại, đặc biệt là NO₂, CO₂ và bụi mịn PM2.5, từ đó cải thiện chất lượng không khí, đảm bảo sức khỏe người dân.

Khác với khu vực không phát thải (ZEZ) - chỉ cho phép xe điện, xe đạp và người đi bộ, LEZ linh hoạt hơn. Nhiều thành phố áp dụng mức phí để điều tiết phương tiện thay vì cấm hoàn toàn. Hình thức này vừa đảm bảo tính khả thi về mặt xã hội, vừa tạo ra nguồn thu để tái đầu tư cho hạ tầng giao thông xanh.

LEZ không phải là một khái niệm mới. Châu Âu là nơi khởi xướng mô hình này từ đầu những năm 2000 và hiện đã có hàng trăm vùng LEZ hoạt động tại Đức, Pháp, Hà Lan, Tây Ban Nha, Italy… Ở châu Á, Trung Quốc, Hàn Quốc và Singapore là những quốc gia đi đầu. Tại Mỹ, LEZ được triển khai chọn lọc, chủ yếu ở California - bang vốn có những tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt nhất quốc gia này.

Glasgow đã trở thành thành phố đầu tiên của Scotland áp dụng mô hình LEZ. (Nguồn: Scottish Express)

Hiệu quả của LEZ đã được chứng minh rõ ràng qua nhiều nghiên cứu khoa học và thực tiễn triển khai. Thống kê từ Tổ chức Y tế thế giới (WHO) cho thấy, ô nhiễm không khí là nguyên nhân gây ra hơn 7 triệu ca tử vong sớm mỗi năm. Trong đó, các bệnh về hô hấp, tim mạch và ung thư có liên quan mật thiết đến chất lượng không khí đô thị. Những hạt bụi mịn PM2.5 có thể xuyên qua màng phổi, thấm vào máu, gây viêm mạn tính và các biến chứng nguy hiểm.

Nghiên cứu của Đại học Imperial College London chỉ ra rằng, nhờ áp dụng LEZ, nồng độ NO₂ tại trung tâm thành phố London đã giảm hơn 44% trong vòng 10 năm. Lượng bụi PM10 từ xe buýt giảm gần 90%. Tương tự, Berlin giảm hơn 58% nồng độ hạt diesel, thành phần nguy hiểm nhất trong vật chất dạng hạt.

Không chỉ cải thiện sức khỏe cộng đồng, LEZ còn giúp giảm chi phí y tế, tăng năng suất lao động, giảm thời gian ùn tắc giao thông. Theo một nghiên cứu tại Milan, thành phố tiết kiệm được gần 20 triệu Euro/năm nhờ giảm áp lực hệ thống y tế và chi phí môi trường.

Đa dạng mô hình, hiệu quả rõ rệt

Mỗi quốc gia triển khai LEZ theo các cách riêng, tùy vào mức độ ô nhiễm, điều kiện kinh tế và hệ thống giao thông công cộng.

Tại Đức, để được vào khu vực LEZ (tiếng Đức là Umweltzone) thì xe buộc phải dán nhãn sinh thái xanh (được gọi là Feinstaubplakettem), phải xuất trình thì mới được vào. Nhãn này có thể mua trực tuyến, hoặc tại một số cửa hàng chuyên bán xe hơi tại Đức. Một số thành phố cấm xe diesel không đạt tiêu chuẩn Euro 5 hoặc Euro 6 trên một số tuyến phố hoặc khu vực nhất định trong khu đô thị.

Tại Hà Lan, các thành phố như Amsterdam, Arnhem, The Hague, Utrecht thiết lập các khu vực LEZ, được gọi là milieuzones và cấm các loại phương tiện chạy bằng dầu diesel không đáp ứng được tiêu chuẩn tối thiểu Euro 3, hoặc Euro 4.

Các thành phố còn lắp đặt camera trên khắp các ngã tư để nhận diện biển số xe, và nếu phương tiện đạt tiêu chuẩn khí thải được dán sticker màu xanh, đồng nghĩa được phép đi vào khu vực, ngược lại nếu bị dán sticker màu đỏ sẽ buộc phải rời khỏi khu vực. Trường hợp cố tình vi phạm sẽ bị phạt tiền 140 Euro cho lần đầu vi phạm, 500 Euro cho lần thứ hai và mức phạt cao nhất lên tới 800 Euro.

LEZ đã phát huy hiệu quả ở nhiều thành phố trên thế giới. (Nguồn: Belga)

Tại Bỉ, kể từ năm 2018, các phương tiện chạy bằng diesel, các loại xe tải nhỏ, xe dịch vụ hạng nhẹ có tiêu chuẩn khí thải từ Euro 4 trở xuống đi vào vùng cấm phát thải thấp tại thủ đô Brussel. Các phương tiện vi phạm sẽ bị phạt 350 Euro. Nhờ áp dụng chính sách này, thành phố đã giảm 62% phương tiện diesel trong năm 2018 và đến năm 2020, 50% phương tiện diesel được thay thế bằng động cơ hybrid.

Tại Milan (Italy), mô hình LEZ có thu phí (Area C) áp dụng từ 2012 đã giúp thành phố giảm 30% lưu lượng xe, cắt giảm hơn 35% lượng CO₂ phát thải trong nội đô.

Trong khi đó tại Paris (Pháp), một trong những thành phố có chất lượng không khí tồi tệ nhất châu Âu trước đây, cũng đã loại bỏ gần như toàn bộ xe diesel cũ nhờ chính sách LEZ kết hợp ưu đãi xe điện và mở rộng không gian dành cho xe đạp. Paris còn cấm các phương tiện cá nhân thông thường chưa đáp ứng tiêu chuẩn khí thải đi lại trong thành phố từ 8 giờ sáng đến 20 giờ hàng ngày, song vẫn ưu tiên cho các phương tiện phục vụ công ích.

Tại châu Á, Trung Quốc triển khai LEZ tại các thành phố như Thâm Quyến, Phật Sơn, Đông Quan, Hàng Châu… kèm biện pháp kiểm tra ngẫu nhiên, phạt nóng.

Singapore không chính thức gọi là LEZ, nhưng áp dụng mức thuế cao, kiểm tra khí thải định kỳ và có hệ thống giám sát điện tử ERP (Electronic Road Pricing), cho phép kiểm soát từng loại xe vào trung tâm thành phố trong các khung giờ khác nhau.

Còn tại Seoul, Hàn Quốc, các loại xe ô tô cũ, xe diesel cũ không đáp ứng tiêu chuẩn khí thải sẽ bị hạn chế hoặc cấm di chuyển vào vùng phát thải thấp. Mức phạt có thể lên đến khoảng 250.000 Won (gần 180 USD).

Kịch bản nào cho Việt Nam trong chiến lược giao thông xanh?

Tại Việt Nam, ô nhiễm không khí đang trở thành vấn đề cấp bách ở nhiều đô thị lớn. Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh thường xuyên nằm trong nhóm các thành phố ô nhiễm nhất thế giới, với chỉ số AQI (Chỉ số chất lượng không khí) vượt ngưỡng nguy hại trong nhiều ngày liên tiếp.

Theo số liệu của Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), nồng độ bụi mịn PM2.5 tại Hà Nội từng ghi nhận ở mức 150 µg/m³ – gấp 3 lần mức khuyến nghị của WHO. Nguyên nhân chủ yếu đến từ giao thông cơ giới với số lượng lớn xe máy cũ, xe tải diesel không kiểm soát được khí thải, cộng với bụi xây dựng và mật độ dân cư cao.

Lớp sương mù dày đặc bao phủ các tòa nhà cao tầng, khu chung cư tại Hà Nội. (Nguồn: Báo Lao động)

Trong khi đó, hệ thống giao thông công cộng chưa đáp ứng đủ nhu cầu, dẫn đến việc người dân vẫn phụ thuộc vào phương tiện cá nhân. Hạ tầng thiếu đồng bộ, thiếu trạm kiểm định khí thải, thiếu tiêu chuẩn Euro áp dụng thực tế… càng khiến bài toán trở nên nan giải.

Dù mang lại nhiều lợi ích, việc áp dụng LEZ ở Việt Nam không thể nóng vội. Trước hết, cần tiến hành điều tra, khoanh vùng các khu vực có mật độ giao thông cao và chất lượng không khí thấp như các quận nội thành Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh để thí điểm mô hình LEZ trong phạm vi nhỏ, từng bước mở rộng sau đánh giá hiệu quả.

Bên cạnh đó, Việt Nam cần xem xét ban hành tiêu chuẩn khí thải Euro 4, 5 hoặc 6 áp dụng bắt buộc đối với xe sản xuất mới và lộ trình loại bỏ xe không đạt chuẩn. Các trạm quan trắc khí thải, thu phí giao thông nội đô, giám sát camera… là điều kiện cần thiết để mô hình LEZ vận hành hiệu quả.

Hệ thống giao thông công cộng, đặc biệt là xe buýt điện, tàu điện đô thị, cần được tăng tốc đầu tư, song song với chính sách hỗ trợ chuyển đổi phương tiện cá nhân. Việc mua xe điện, xe hybrid nên được ưu đãi thuế, miễn phí trước bạ, hỗ trợ tín dụng. Ngoài ra, cần truyền thông mạnh mẽ để người dân hiểu rõ lợi ích và cùng tham gia vào tiến trình chuyển đổi xanh.

Vùng phát thải thấp không chỉ là giải pháp kỹ thuật mà còn là biểu hiện của một chiến lược phát triển đô thị bền vững. Việt Nam không thể đứng ngoài cuộc trong bối cảnh các quốc gia đều đang “xanh hóa” hệ thống giao thông. Càng trì hoãn, cái giá phải trả về sức khỏe, môi trường và uy tín quốc gia càng lớn.

Triển khai LEZ là một quá trình nhiều thử thách, đòi hỏi sự phối hợp liên ngành, nguồn lực đầu tư dài hạn và cả sự thay đổi trong hành vi xã hội. Nhưng nếu đặt con người và sức khỏe cộng đồng làm trung tâm, đây là một cuộc chuyển đổi xứng đáng để bắt đầu ngay từ hôm nay.